آیه 51 سوره توبه

قُلْ لَنْ يُصِيبَنا إِلاَّ ما كَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (51)

قُلْ لَنْ يُصِيبَنا: بگو اى پيغمبر، هرگز نرسد ما را خير و شرى. إِلَّا ما كَتَبَ اللَّهُ لَنا: مگر آنچه نوشت و ثبت فرموده خداى تعالى براى ما در لوح محفوظ و نيست بر وفق آنچه شما گمان و توهّم نموديد از اهمال ما و عدم تدبير. يا نرسد ما را در عاقبت امر ما مگر آنچه ثبت فرموده حق تعالى در قرآن از نصرتى كه وعده فرموده، و ما اگر ظفر يابيم نصرت خير است براى ما، و اگر كشته شويم شهادت نيز خير است براى ما، و ما مى‌دانيم حظّ خود را در اين مجاهده و محاربه.

حسن بصرى گفته: يعنى كار ما مهمل و معطل نيست، بلكه راجع است به مدبرى حكيم كه آنچه واقع مى‌شود از غنيمت و هزيمت و سرّاء و ضرّاء و دولت و نكبت، به تدبير و حكمت او است و آن را در لوح محفوظ ثبت فرموده تا بر وجه‌

ج5، ص 116

لطف اعلام فرمايد ملائكه را از «ما سيكون» براى استيقان آنها به علم ازلى الهى، و چون وقوع حوادث از نفع و ضرر در علم الهى مركوز و متبدل و متغير نشود، پس موافقت شما مغير نباشد تا قعود شما موجب رفاهيت و قيام ما سبب محنت گردد.

تبصره- اين مطلب مبرهن شده كه ثبت و كتابت كائنات در لوح محفوظ، موجب تأثير در اختيار عبد نيست، زيرا چون ذات احديت احاطه كليّه علميه داشت نسبت به تمامى موجودات از ذره تا دره، به سبب سبقت علم ازلى، ثبت فرمود در لوح محفوظ، و اين علم و ثبت به هيچ وجه مدخليت در وقوع حوادثات ندارد تا شبهه جبرى لازم آيد مثل آنكه بلا تشبيه شخص بواسطه مقدمات علميه مى‌داند كه زيد مثلا از اين تجارت نفع يا ضرر مى‌برد، بديهى است و عقل حكم نمايد به اينكه علم او موجد نفع و ضرر نسبت به زيد نگردد. يا طبيب بواسطه علمش مى‌داند فلان مريض كه فلان چيز نامناسب را تناول كند سبب هلاكت يا امتداد كسالتش گردد، محققا علم طبيب به خوردن آن شى‌ء، موجد هلاكت يا طول نقاهت مريض نشود. از اينجا واضح شود كه علم الهى يا ثبت در لوح محفوظ، حوادثات را موجب وقوع و صدور آنها در خارج نخواهد شد.

هُوَ مَوْلانا: ذات حق تعالى است ناصر و مدبر و متولى كار ما و حافظ ما، و ما بندگان او هستيم، يا او است متولى حياطت و حراست ما و دفع مضرت از ما فرمايد: وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ‌: و بر خداى تعالى بايد توكل كنند مؤمنين نه بر غير او، چه حق ايمان است كه بر غير خداى تعالى اعتماد و توكل ننمايند، و شبهه‌اى نيست كه نتيجه توكل بر حق، حصول مرادات و كفايت مهمات و ايمنى از آفات و مخافات باشد. طبرسى (قدس اللّه سره) فرمايد: آيه شريفه امر است نسبت به مؤمنين به توكل بر ذات احديت الهى و رضا به تدبير سبحانى.

در كافى شريف باسناده عن ابى عبد اللّه عليه السّلام قال: من اعطى ثلاثا لم يمنع ثلاثا من اعطى الدّعاء اعطى الاجابة و من اعطى الشّكر اعطى الزّيادة و من اعطى التّوكّل اعطى الكفاية ثمّ قال أ تلوت كتاب اللّه: «وَ مَنْ‌

ج5، ص 117

يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» و قال: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ» و قال:

«ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ؟» (نشر در آيات برعكس ترتيب لف باشد).

حضرت صادق عليه السّلام فرمايد: كسى كه عطا شود سه چيز را، منع گرديده نشود سه چيز را: كسى كه توفيق اتيان دعا يابد، عطا گرديده شود اجابت را. و كسى كه توفيق اتيان به شكر يابد، عطا شود زيادتى را. و كسى كه توفيق توكل را دارا شود، عطا شود كفايت را. پس فرموده آيا تلاوت نموده‌اى كتاب الهى را، خداوند فرموده: «كسى كه توكل نمايد بر حق تعالى، خداى تعالى او را كفايت فرمايد»؛ «و اگر شكر كنيد هر آينه زياد نمائيم البته نعمت را بر شما»؛ و فرمود «بخوانيد مرا تا اجابت فرمائيم».

بيان- علامه مجلسى (قدس اللّه سره) فرمايد: هر يك از اين چيزها مشروط است به اين كه مصلحت در خلافش نباشد، و فاعل هم موانع استحقاق را به ارتكاب معاصى فراهم ننموده باشد.

وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لِي وَ لا تَفْتِنِّي أَلا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكافِرِينَ (49) إِنْ تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ وَ يَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ (50) قُلْ لَنْ يُصِيبَنا إِلاَّ ما كَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (51) قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلاَّ إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ أَنْ يُصِيبَكُمُ اللَّهُ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَيْدِينا فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبِّصُونَ (52)

ترجمه‌

و بعضى از آنها كسى است كه ميگويد اذن ده بمن و در فتنه مينداز مرا اگاه باش در فتنه افتادند و همانا دوزخ هر آينه احاطه دارد بكافران‌

اگر برسد تو را خيرى بد آيد آنها را و اگر برسد تو را بلائى ميگويند بتحقيق گرفتيم صلاح كار خودمان را از پيش و برگردند با آنكه آنها شادانند

بگو نميرسد ما را مگر آنچه نوشت خدا براى ما او است اختياردار ما و بر خدا پس بايد توكّل كنند گروندگان‌

بگو آيا انتظار ميبريد بما مگر يكى از دو خوبى را و ما انتظار ميبريم بشما آنرا كه برساند شما را خدا بعذابى از نزد خود يا بدست‌هاى ما پس انتظار بريد كه ما با شما منتظرانيم.

تفسير

قمى ره فرموده نازل شد در باره جدّ بن قيس وقتى پيغمبر (ص) باو فرمود با ما نمى‌آئى در اين سفر بجهاد شايد از زنان سفيد رومى بهره‌مند شوى او عرض كرد بخدا همه اقوام من ميدانند كه هيچكس بيشتر از من زن دوست نيست ميترسم اگر با شما بيايم وقتى زنان سفيد روم را به بينم نتوانم صبر كنم پس مرا بفتنه مينداز و اذن بده در وطن بمانم و بپاره از قوم خود دستور داد كه هوا گرم است حركت نكنيد پس پسرش گفت به پيغمبر آن جواب را ميدهى و بقومت اين دستور را منتظر باش كه آيه در شأن تو نازل شود كه مردم تا روز قيامت بخوانند و چنان شد و جد بن قيس گفت محمد خيال ميكند جنگ با روم هم مثل ساير جنگها است يكنفر از اين جماعت بوطن بر نخواهند گشت و

جلد 2 صفحه 589

بعضى گفته‌اند مراد آنستكه رخصت ده مرا در اقامت چون متمكن از سفر نيستم و اگر اجازه ندهى ناچار مخالفت ميكنم و در معصيت مى‌افتم و بنظر حقير محتمل است مراد آن باشد كه در اين سفر جز بلا و محنت چيزى نيست اذن بده بمانم تا در بلا نينداخته باشى مرا در هر حال كفرى است كه از گوينده‌اش صادر شده و خداوند از آن جواب داده است كه آنها در فتنه افتادند بمخالفت امر پيغمبر و ظهور نفاق و عذر غير موجّه دروغ و علامت وقوع آنها در وسط بلا و معصيت و خذلان آنستكه اثرى از خير و بركت و سعادت در اطراف وجود آنها پيدا نمى‌شود و گناه بر آنها احاطه نموده لذا جهنم هم در قيامت بر آنها احاطه خواهد نمود و اين جماعت علاوه بر آنكه مساعد نيستند معاندند چون از حالشان ظاهر ميشود كه اگر در جنگ مسلمانان غالب شوند بدشان مى‌آيد و اگر مغلوب شوند خوشحال ميشوند و مى‌گويند ما از اول تكليف خودمان را فهميديم كه بايد از اين جنگ كناره كرد لذا تخلف نموديم و با مسرّت از مسلمانان كناره كرده بمنازل خود ميروند و قمى ره از امام باقر (ع) نقل نموده كه مراد از حسنه غنيمت و عافيت است و مراد از مصيبت بلاء و شدّت است و ظاهرا بيان فرد واضح شده است و الّا حسنه شامل است هر پيش آمد خيرى را و مصيبت شامل است هر پيش آمد شرّى را كه موجب كدورت و ملالت شود و در جواب آنها بايد گفت و معتقد شد كه ما تمام امور را از خير و شر بتقدير الهى ميدانيم ناصر و معين و اختياردار و نگهدار ما خدا است حق مؤمن آنستكه اميد و توكل او فقط بخدا باشد و جز رضاى او نخواهد و نه پسندد علاوه بر آنكه ما اگر مغلوب شويم شهيد ميشويم و زنده ميمانيم با نام نيك و نعمت ابدى و اگر غالب شويم فائز ميشويم بغنيمت و عزت پس در هر حال يكى از دو خير و خوبى بما واصل خواهد شد و شما بايد منتظر يكى از آندو باشيد براى ما و ما منتظريم براى شما يكى از دو پيش آمد بد را و آن يا عذاب الهى است در دنيا مانند صاعقه و خسف و غرق بيد قدرت او يا قتل و اسارت و ذلّت است بدست ما به امر أو پس شما منتظر عاقبت امر ما باشيد چنانچه ما هم منتظر عاقبت كار شمائيم در نهج البلاغه است و در كافى از امير المؤمنين (ع) نقل نموده كه مرد مسلمان برى از خيانت آنستكه منتظر يكى از دو خوبى باشد كه يا داعى الهى را اجابت نمايد و آنچه نزد خدا است خير است براى او و يا روزى خدا باو برسد و با اهل و عيال خود زندگانى كند و دين خود را حفظ نمايد و اين كافى است براى او و در كافى از امام باقر (ع) نقل نموده كه آن دو خوبى يا

جلد 2 صفحه 590

مرگ است در طاعت خدا يا ادراك ظهور امام زمان رزقنا اللّه تعالى انشاء.

قُل‌ لَن‌ يُصِيبَنا إِلاّ ما كَتَب‌َ اللّه‌ُ لَنا هُوَ مَولانا وَ عَلَي‌ اللّه‌ِ فَليَتَوَكَّل‌ِ المُؤمِنُون‌َ (51)

بفرما اي‌ ‌رسول‌ اكرم‌ باين‌ منافقين‌ ‌که‌ هرگز ممكن‌ نيست‌ ‌بما‌ اصابه‌ كند مصيبتي‌ مگر آنچه‌ خداوند ‌براي‌ ‌ما تقدير فرموده‌ و نوشته‌ ‌شده‌ ‌او‌ ‌است‌ مولي‌ و صاحب‌ اختيار ‌ما و لازم‌ و حتم‌ ‌است‌ ‌که‌ مؤمنين‌ ‌بر‌ خداوند توكل‌ كنند.

تنبيه‌‌-‌ ‌در‌ باب‌ توحيد افعالي‌ بنده‌گان‌ خداوند ‌که‌ اظهار اعتقاد بتوحيد افعالي‌ ميكنند ‌بر‌ چهار دسته‌اند ‌که‌ تعبير ‌از‌ ‌آن‌ بقشر القشر و قشر و لب‌ّ و لب‌ اللب‌ ميكنند و تشبيه‌ بجوز و لوز ميكنند ‌که‌ داراي‌ ‌اينکه‌ چهار مرتبه‌ ‌است‌، قشر القشر ‌آن‌ پوست‌ سبز ‌است‌ ‌که‌ روي‌ پوست‌ بادام‌ و گردو ‌است‌ و چند صباحي‌ ‌که‌ پوست‌ زير محكم‌ شود دور افتاده‌ ميشود و ‌اينکه‌ توحيد منافقين‌ ‌است‌ ‌که‌ فقط چند روز دنيا احكام‌ توحيد و اسلام‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ بار ميشود ‌تا‌ مادامي‌ ‌که‌ كشف‌ خلاف‌ نشود ‌ يا ‌ بمرگ‌ گنده‌ شود.

جلد 8 - صفحه 237

و قشر پوست‌ بادام‌ و گردو ‌است‌ و ‌آن‌ توحيد عوام‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌في‌ الجمله‌ اعتقادي‌ ‌به‌ اينكه‌ افعال‌ مستند بخدا ‌است‌ دارند لكن‌ نظر ‌آنها‌ تماما باسباب‌ و عمليات‌ ‌خود‌ ‌است‌ ‌اينکه‌ ‌في‌ الجمله‌ قيمتي‌ دارد لكن‌ پوك‌ ‌است‌ و مغز ندارد.

و لب‌ّ عبارت‌ ‌از‌ مغز بادام‌ ‌است‌ و ‌آن‌ توحيد خواص‌ ‌است‌ ‌که‌ تمام‌ كارها ‌را‌ منوط بمشيت‌ و اراده‌ حق‌ ميداند و اسباب‌ ‌را‌ وسائط و آلات‌ و معدّات‌ ميداند و مقام‌ توكل‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ رتبه‌ پيدا ميشود.

و لب‌ّ اللب‌ عبارت‌ ‌از‌ روغن‌ بادام‌ و گردو ‌است‌ ‌که‌ هيچ‌ سفلي‌ ندارد و ‌آن‌ توحيد خاص‌ الخاص‌ ‌است‌ ‌که‌ توحيد انبياء و اولياء حق‌ ‌است‌ ‌که‌ اصلا نظر باسباب‌ ندارد نمي‌بيند جز ‌خدا‌، نميترسد جز ‌از‌ ‌خدا‌، اميدوار نيست‌ جز بخدا اينست‌ ‌که‌ غني‌ و فقر، صحت‌ و مرض‌، نعمت‌ و بلا، حيات‌ و موت‌ و عزت‌ و ذلّت‌ ‌در‌ نزد ‌او‌ يكسان‌ ‌است‌ و تماما عين‌ صلاح‌ ‌است‌ و بجا و بموقع‌ ‌است‌ لذا ميفرمايد قُل‌ لَن‌ يُصِيبَنا إِلّا ما كَتَب‌َ اللّه‌ُ لَنا و همين‌ ‌است‌ مفاد فرمايش‌ عصمت‌ صغري‌ سلام‌ اللّه‌ عليها ‌در‌ جواب‌ ‌إبن‌ مرجانه‌ لعنة اللّه‌ ‌عليه‌ ‌که‌ ‌گفت‌ (كيف‌ رأيت‌ صنع‌ اللّه‌ باخيك‌) فرمود (‌ما رأيت‌ الّا جميلا هؤلاء قوم‌ كتب‌ اللّه‌ ‌عليهم‌ القتل‌ فبرزوا ‌الي‌ مضاجعهم‌) هُوَ مَولانا داراي‌ ولايت‌ ذاتيه‌ حقيقيه‌ كليه‌ ‌است‌ ‌بر‌ جميع‌ ممكنات‌ تماما ملك‌ ‌او‌ ‌است‌ ‌هر‌ سو ‌که‌ اراده‌ كند ميگرداند و ‌اينکه‌ ولايت‌ حدّي‌ ‌از‌ ‌براي‌ ‌او‌ نيست‌ بخلاف‌ ساير ولايت‌ها ‌که‌ جعليه‌ ‌است‌ بجعل‌ الهي‌ و محدود ‌است‌ بحدّ معين‌ ‌حتي‌ ولايت‌ كليه‌ مطلقه‌ ‌که‌ نبي‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ و اوصياء دارند ‌بر‌ كافه‌ جن‌ و انس‌ و ‌غير‌ اينها وَ عَلَي‌ اللّه‌ِ فَليَتَوَكَّل‌ِ المُؤمِنُون‌َ ‌يعني‌ مؤمن‌ حقيقي‌ واجب‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌بر‌ ‌خدا‌ توكل‌ كند و امور ‌را‌ باو واگذار كند ‌که‌ مرتبه‌ سوم‌ توحيد ‌بود‌.

238

]

(آیه 51)- اما تو ای پیامبر! به اینها از دو راه پاسخ گوی، پاسخی دندان شکن و منطقی، نخست «بگو: هیچ حادثه‌ای برای ما رخ نمی‌دهد مگر آنچه خداوند برای ما مقرّر داشته است همان خدایی که مولای ما» و سرپرست حکیم و مهربان ماست و جز خیر و صلاح ما را مقدر نمی‌دارد (قُلْ لَنْ یُصِیبَنا إِلَّا ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا).

آری «افراد با ایمان باید تنها بر خدا توکّل کنند» (وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ).

تنها به او عشق می‌ورزند و از او یاری می‌طلبند و سر بر آستان او می‌سایند تکیه‌گاه و پناهگاهشان کسی جز او نیست.